Czy świadomość to iluzja?

Debata naukowców o istocie naszego „ja”

W cieniu lustra

Kiedy rano patrzysz w lustro, widzisz twarz — znaną, znajomą, a jednak nieuchwytną. Czym jest to spojrzenie zza oczu? Kto patrzy? Od tysięcy lat filozofowie, mistycy i, w ostatnich dekadach, neurobiolodzy próbują odpowiedzieć na pytanie: czym jest świadomość? Czy jesteśmy istotami obdarzonymi autentycznym „ja”, czy też — jak sugerują niektórzy — nasza świadomość jest tylko iluzją, chybotliwym mirażem stworzonym przez mózg?

1. Świadomość: nierozwiązana zagadka nauki

Świadomość, rozumiana jako subiektywne doświadczenie bycia „kimś” — myślącym, czującym, przeżywającym — od lat pozostaje jednym z największych wyzwań dla nauki. David Chalmers, australijski filozof i twórca pojęcia „trudnego problemu świadomości”, zauważa:

„Nie chodzi tylko o to, jak mózg przetwarza informacje. Chodzi o to, dlaczego w ogóle istnieje subiektywne odczuwanie czegokolwiek.” (Chalmers, 1995)

Trudny problem świadomości polega na tym, że żadna ilość danych o neuronach, impulsach czy związkach chemicznych nie wyjaśnia, dlaczego istnieje perspektywa pierwszoosobowa — to, że czujemy, że jesteśmy.

2. Czy świadomość jest tylko iluzją?

Coraz większa grupa badaczy sugeruje, że być może świadomość — a zwłaszcza nasze poczucie „ja” — nie jest rzeczywistością, lecz konstruktem. Daniel Dennett, filozof umysłu, prowokacyjnie twierdzi:

„Świadomość to rodzaj użytkowego mitu, który ewolucja wytworzyła dla efektywniejszego zarządzania informacjami” (Dennett, 1991).

Według Dennetta to, co nazywamy „ja”, jest efektem złożonych procesów poznawczych i narracji tworzonych przez mózg — nie istnieje żadne centralne „ja”, jest tylko iluzja sprawczości.

Podobne podejście prezentuje Michael Gazzaniga, neurolog i autor badań nad podziałem mózgu (split-brain studies). Jego eksperymenty wykazały, że poszczególne półkule mózgu mogą niezależnie interpretować rzeczywistość, co sugeruje, że spójne „ja” jest tylko funkcją integracji danych sensorycznych.

„Świadomość to nic innego jak interpretacyjna historia, którą mózg opowiada sam sobie.” (Gazzaniga, 2011)

3. A może świadomość jest fundamentalna?

Nie wszyscy jednak zgadzają się z redukcjonistycznym podejściem. W ostatnich latach zyskały na popularności poglądy, według których świadomość jest cechą fundamentalną wszechświata, równie podstawową jak materia czy energia.

Christof Koch, neurobiolog i badacz świadomości, przyjął hipotezę panpsychizmu, zgodnie z którą każda cząstka rzeczywistości posiada pewien pierwotny aspekt świadomości:

„Jeśli świadomość nie wynika z materii, może być jej podstawową właściwością.” (Koch, 2019)

Panpsychizm, choć budzi kontrowersje, znajduje coraz więcej zwolenników także wśród filozofów przyrody, takich jak Galen Strawson, który twierdzi, że próba wyjaśnienia świadomości tylko przez odwołanie do neuronów przypomina próbę wyjaśnienia światła bez odwołania do fotonów.

🌌 Jak świadomość wpływa na materię? Od buddyzmu po teorię kwantowej świadomości Hameroffa i Penrose’a

4. Neurobiologia a duchowość: gdzie spotykają się nauka i mistycyzm?

Co ciekawe, najnowsze badania nad aktywnością mózgu w stanach mistycznych — podczas medytacji, doświadczeń z pogranicza śmierci (NDE) czy zażywania psychodelików — pokazują, że poczucie „ja” może się rozpuszczać, prowadząc do stanu jedności z otaczającym światem.

Badania przeprowadzone przez dr Robin Carhart-Harris na Uniwersytecie Imperial College London wykazały, że pod wpływem psylocybiny dochodzi do dezorganizacji sieci domyślnej mózgu (DMN) — tej samej sieci, która jest odpowiedzialna za nasze poczucie „ja” i narracyjną tożsamość (Carhart-Harris et al., 2016).

„W stanie mistycznym ego znika — pozostaje czyste istnienie, świadomość bycia.” (Carhart-Harris, 2016)

Czy to dowód, że „ja” jest tylko funkcją mózgu, łatwo rozpuszczalną pod wpływem zmian neurochemicznych? A może raczej wskazówka, że świadomość istnieje niezależnie od naszej ograniczonej tożsamości i potrafi rozkwitnąć, gdy umysł uwolni się od iluzji ego?

5. Świadomość: iluzja czy tajemnica?

Debata trwa. Redukcjoniści przekonują, że świadomość to wytwór ewolucyjnie wyselekcjonowanych procesów przetwarzania danych. Zwolennicy panpsychizmu i mistycy widzą w niej tajemniczą esencję rzeczywistości.

Być może jednak — jak sugeruje Erwin Schrödinger, twórca mechaniki kwantowej:

„Świadomość jest pojedyncza. Nie da się jej rozdzielić. Wszystko, co postrzegamy jako podziały, jest tylko iluzją.” (Schrödinger, 1958)

Czy świadomość to więc wielkie złudzenie naszego mózgu — czy też najgłębsza prawda o naturze istnienia?

Na koniec: Lustro, które śni o sobie

Gdy zastanawiamy się nad naturą naszej świadomości, patrzymy w lustro, które nie tylko odbija obraz, ale też śni o tym, że patrzy. Nauka daje nam coraz lepsze narzędzia do badania mózgu — ale czy uda nam się kiedykolwiek uchwycić to, co widzi zza naszych oczu?

Być może, jak pisał Jorge Luis Borges:

„To ja jestem tym, który patrzy. Tym, którego widzę, nie jestem.” (Borges, 1960)

Świadomość — iluzja czy tajemnica?
Odpowiedź być może kryje się tam, gdzie nauka spotyka poezję — i ciszę.

📚 Bibliografia:

Chalmers, D. (1995). The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory.
Dennett, D. (1991). Consciousness Explained.
Gazzaniga, M. S. (2011). Who’s in Charge?: Free Will and the Science of the Brain.
Koch, C. (2019). The Feeling of Life Itself: Why Consciousness Is Widespread but Can’t Be Computed.
Carhart-Harris, R. L., et al. (2016). Neural correlates of the LSD experience revealed by multimodal neuroimaging. PNAS.
Schrödinger, E. (1958). Mind and Matter.
Borges, J. L. (1960). The Maker.