Świadomość jako tajemnica wszechświata: Filozoficzne zagadki naszego istnienia

Czy wszechświat ma świadomość? Czy świadomość jest cechą tylko ludzkiego umysłu, czy może istnieje jako subtelna warstwa rzeczywistości – obecna w materii, energii, przestrzeni i czasie? Czy jesteśmy obserwatorami wszechświata, czy jego uświadomioną częścią?

Pytania te prowadzą nas poza granice neuronauk, poza definicje psychologii i ku strefie, gdzie filozofia, fizyka i mistycyzm splatają się w jedną opowieść: o świadomości jako najbardziej nieuchwytnej, a jednocześnie najbardziej fundamentalnej tajemnicy istnienia.

Myślenie, które wie, że myśli

To, co nazywamy świadomością, jest jak zwierciadło: odbija świat, ale nie daje się uchwycić. Świadomość to nie tylko wiedza – to wiedza o tym, że wiemy. Jest w niej meta-wymiar, głębszy poziom obecności, którego nie da się zredukować do cząsteczek, synaps i impulsów.

Filozofowie od wieków próbowali zgłębić ten paradoks. René Descartes twierdził: „Cogito, ergo sum” – myślę, więc jestem. Ale przecież myślą też komputery. Czy to znaczy, że są? Czy samo myślenie to już świadomość?

Thomas Nagel, filozof świadomości, zapytał: „Jak to jest być nietoperzem?” – i nie chodziło mu o dźwięki, lecz o samo doświadczanie istnienia z innego punktu widzenia. To pytanie dotyczy nie tylko zwierząt – dotyczy również naszej zdolności do empatii, introspekcji i zadziwienia nad tym, że jesteśmy.

Wszechświat i umysł – zwierciadła?

Najnowsze teorie fizyki, jak mechanika kwantowa, otwierają przed nami zadziwiające możliwości interpretacji natury rzeczywistości. Cząstki elementarne zachowują się jak fale – dopóki ktoś na nie nie spojrzy. Obserwator wpływa na to, co zostaje zaobserwowane. A zatem: czy świadomość kształtuje świat? Czy może świat – w swojej najgłębszej istocie – jest świadomością?

Filozofia panpsychizmu, którą wspierają niektórzy współcześni fizycy i filozofowie (jak Philip Goff), głosi, że świadomość to podstawowa właściwość materii – równie pierwotna jak masa czy ładunek. Jeśli tak, to nawet elektron posiada jakiś, choćby mikroskopijny, aspekt przeżywania.

Z kolei teorie świadomości jako pola kwantowego (Penrose i Hameroff) zakładają, że umysł nie jest tylko funkcją mózgu, ale rezonuje z głęboką strukturą wszechświata – jakby świadomość była falą, a mózg odbiornikiem.

Jak działa świadomość? Odkrycia neuronauk i ich duchowe znaczenie

Ciało, które śni o duszy

Na poziomie egzystencjalnym, świadomość dotyka tego, co najbardziej intymne i najtrudniejsze do opisania: naszej tożsamości, wolności, poczucia sensu.

Kim jestem, gdy zamykam oczy i nie wiem, co myślę? Skąd przychodzi myśl, zanim ją wypowiem? Dlaczego czuję, że „ja” to coś więcej niż tylko biologia?

Mistyczne tradycje świata – od sufizmu przez zen po mistykę chrześcijańską – mówią o świadomości jako iskrze Boga, czystej obecności, czuwającym oku, które nie śpi. Co ciekawe, wiele z tych opisów pokrywa się z relacjami ludzi, którzy doświadczyli głębokiej medytacji, kontemplacji lub bliskości śmierci.

Czy to możliwe, że świadomość nie jest „nasza”, lecz że my jesteśmy chwilowym odbiciem jednej, większej świadomości?

Ciekawostki, które zadziwiają

Według teorii „świadomości kosmicznej” (cosmic consciousness) autorstwa Richarda Bucke’a, niektóre osoby doświadczają nagłego „przebudzenia” – poczucia jedności z całym wszechświatem i głębokiej wiedzy, której nie da się wypowiedzieć słowami.
Carl Jung pisał o „nieświadomości zbiorowej”, której archetypy są wspólne dla całej ludzkości. A zatem – nasze sny i myśli mogą być częścią większej, wspólnej matrycy istnienia.
Część fizyków, jak Erwin Schrödinger, uważała, że „świadomość jest jedna” – a indywidualność to tylko iluzja związana z ciałem. Gdy umysł cichnie, pozostaje tylko czyste „jestem”.

Czy świadomość jest ostatnią tajemnicą?

Może nigdy nie uda nam się jej „zmierzyć” w laboratorium. Może nie da się jej zamknąć w formule matematycznej ani wyizolować w neuronowej sieci. Ale być może – i na tym polega piękno tej podróży – to właśnie świadomość pozwala nam zadawać pytania, które czynią nas ludźmi.

Nie tylko analizujemy świat. Potrafimy się nim zachwycać. I właśnie to zdumienie jest najczystszym wyrazem świadomości.

„Nie jesteśmy ludźmi szukającymi doświadczeń duchowych. Jesteśmy duchami, które przeżywają ludzką przygodę.”
— Pierre Teilhard de Chardin

Na koniec

Świadomość nie daje się złapać jak kamień, nie można jej zważyć ani rozciąć. A mimo to – to ona pozwala nam kochać, marzyć, myśleć o śmierci i pytać, co było przed początkiem.

W świecie pełnym hałasu, danych i algorytmów, świadomość pozostaje czymś… bezcennym. Jak szept w ciszy, który mówi: „Jestem. Patrzę. I chcę zrozumieć.”